Spekülâsyon, her türlü iktisadî kıymet üzerinde yapılabilir.
Modern ekonomide, spekülâsyon hareketlerinin yoğunluk noktası, borsalardır. Vadeli borsa muameleleri, geniş çapta spekülâsyona imkân hazırlayan bir alet niteliğindedir.
Spekülâsyon hakkında, biri iyimser ve diğer kötümser iki tez vardır.
İyimser tezin temsilcileri, liberallerdir. Kötümser tez sosyalistler ve müdahaleciler tarafından savunulmaktadır.
i) iyimser rezin temsilcilerine göre;
Spekülâtör, iktisadî dengeyi korumağa yararlı bir fonksiyon icra etmektedir. Vadeli borsa muamelelerindeki günlük eğilimler, istikbalin habercisidir. Boston'da vadeli pamuk mübayaası yapan yahut Londrada vadeli bakır satan iş adamı, kumar oynamamaktadır. O tecrübelerine ve istihbarata dayanarak konjonktürün seyrini değerlendirmiş bir kimsedir. Spekülâtör, arz ve talep eğrisinin gelecek günlere veya aylara projeksiyonunu dikkate alarak vadeli muamelelere girişmektedir.
Vadeli borsa muameleleri ve her çeşit spekülâsyon, ani ve şiddetli dalgalanmaları frenlemeğe yararlıdır. Vadeli alımlar, günlük arz hacminden bir kısmım daha önce mecrasından çevirmiştir ve kötü bir haber üzerine satılacak miktarın bu suretle azalması dalgalanmaları sınırlayıcı fonksiyon icra etmiştir. Bunun yanında, bir endişe havası ortalığı kaplayınca, haberin yanlış yahut mübalağalı olmak ihtimalini düşünenler da mal alarak dengenin büsbütün bozulmasını önlemektedirler.
Spekülâsyon olmasa, fiyat dalgalanmalarının etkisi çok daha tahripkâr karakter alabilirdi.
Kaldı ki spekülasyonun fiiliyatta spekülâsyonu önleyici bir rolü vardır.
Şöyle ki;
Bir fabrikatör, çok defa birkaç aylık ham madde stoku bulundurmak mecburiyetindedir. Ham maddeyi aldığından mamul maddeyi satıncaya kadar geçecek zamanda fiyatlar düşebilir. Fiyat düşmesinin zararını önlemek üzere, fabrikatör hedging denilen bir yan spekülâsyona başvuracaktır. Bugün fabrikası için mal alırken, vadeli olarak aynı kur ve miktar üzerinden bir borsa satışı yapacaktır. Öyle ki, ileride ham madde fiyatı düşerse, stokların pahalıya maliyetinden ileri gelecek zararı, vadeli satıştaki farktan telâfi edecektir. Fiyatlar yükselirse, vadeli satışın kaybını elindeki stok değe/indeki artış karşılayacaktır. Dolayısile fabrikatör, ham madde maliyeti ile mamul madde maliyeti arasında ahenk sağlamış bulunacaktır.
ii) Kötümser teze göre:
Borsada oynayanlar, Panurgeün koyunları gibidirler. İçlerinden birkaç tanesi bilerek hareket eder. Kalanlar onları taklit ederek yükselişe veya düşüşe para bağlarlar. Büyük kütle, borsanın akımını tayin etmez, borsanın akımında sürüklenir.
Bundan istifade eden kapitalistler, bir kıymetin yükselmesi için ilk kıvılcımı sun'î olarak kendi fonlarını kullanarak tutuştururlar. Fiyatlar yükselince, satarlar. Sonra endişe uyandırıcı şayialar çıkartarak fiyatların düşmesini hazırlarlar. Yükseğe sattıklarını tekrar fakat ucuza alırlar. Borsa, ahlâka aykırı ve haksız kazançlar kaynağıdır.
Almancası : Spakulstion.
Fransızcası : speculation.
İngilizcesi : speculation.
(Bk; arsa spekülâsyonu, bina spekülâsyonu, borsa spekülâsyonu, hedging).