Aynı iş kolunda çalışan müesseselerin faaliyet hacmini büyütmeleri ve müşterek bir idare altında toplanmalarıdır.
On Dokuzuncu ve Yirminci Asırlar boyunca ortalama işletme hacminin gittikçe büyüdüğü, müessese sayısının azaldığı, kullanılan sermaye miktarının kabardığı ve işçi adedinin çoğaldığı kaydedilmiştir. Üretim unsurlarının inkişafına karşılık müessese sayısının azalması, iktisadî bünyenin büyük sermayeler rejimine doğru bir istihale geçirdiğini göstermektedir.
Yatay temerküz hareketi, büyük işletme tipinin piyasalara hâkim olmasına sebebiyet vermiştir.
Faaliyet şartları bakımından, büyük müesseselerin küçük çapta işletmelere üstünlük noktaları mevcuttur. Büyük işletme, daha kolaylıkla ve daha müsait şartlar altında ham madde tedarik edebilmektedir. Ham madde alımında, müstahsilden fazla miktarda mal çeken müşteriler, fazla itibar görmektedirler. Büyük müşterilerin isteklerini reddetmek güçtür. Onlara itimat gösterilmekte, tenzilât yapılmakta, tereddütsüzce kredi açılmakta ve muamelelerde tercihan kolaylık yapılmaktadır. Büyük işletmeler, kendilerine ham madde veren müstahsil ile uzun vadeli mukaveleler akdedebilmekte ve bu sayede ham madde fiyatlarındaki dalgalanışların tesirlerinden korunmaktadırlar. Hâlbuki küçük müesseseler, satıcılara karşı aynı otoriteyi haiz değillerdir. Çok defa mallarını günü gününe almak mecburiyetindedirler. Bu yüzden, ham madde fiyatındaki istikrarsızlıklardan korunabilmeleri müşküldür. Büyük işletmeler kendi hesaplarına kamyon işletmek, gemi veya vagon kiralamak suretiyle de nakliyatı ucuza mal etmek imkânına sahiptirler.
Büyük tesislerde, parça başına düşen üretim masrafı daha azdır. Bu işletmeyi tetkik eden bir kimse, ilk bakışta, ödenen vergilerin, kiraların, ücretlerin ve sigorta masraflarının fazlalığı karşısında hayrete düşebilir. Fakat bu masraflar istihsal edilen mallara bölündüğü vakit, küçük işletmelere nazaran daha az bir maliyet seviyesine denk gelmektedir. Büyük işletmeler, aynı zamanda teknik yenilikleri takip etmek, iş bölümü ve rasyonalizasyon tertiplerini ileri bir merhaleye götürmek hususunda daha geniş vasıtalar kullanabilmektedirler. İhtira beratlarını satın almak, piyasa vaziyetini öğrenmek ve yeni teçhizat getirtmek bakımından, büyük işletmeler zengin sermaye kaynaklarına ve istihbarat unsurlarına maliktirler. Geniş ölçüde imalât yapan müesseseler, tali maddeleri ve istihsal artıklarını da satmak suretiyle gelir temin edebilmek mevkiindedirler.
Satış sahasında da, büyük işletmelerin bazı avantajları vardır. Büyük işletmelerde, parça başına düşen satış masrafları azdır. Piyasa hare ketlerini takip etmek ve müsait vaziyetlerden faydalanmak kolaydır. Yabancı ülkelerle temasa geçmek ve yeni sürüm piyasaları bulmak imkânı mevcuttur. Müessese piyasada tanınmış olduğundan, satış için aracıların yardımına ihtiyaç kalmamaktadır. Fabrikalar muhtelif şehirlerde acentelikler kurabilmekte ve alıcı ile doğrudan doğruya irtibat tesis etmektedir. Satış miktarı fazla olduğundan, parça başına gayet az bir kârla iktifa etmek ve rekabet tesirlerini müsait şartlar altında karşılamak mümkün olmaktadır.
Büyük müesseselerin resmî makamlar karşısındaki vaziyeti de kuvvetlidir. Sermaye kaynakları zengin müesseseler, hükümetle müsait şartlar altında temas etmek imkânına sahiptirler. Büyük sermayedar zümreleri, hükümetle temas etmek maksadı ile adam kullanmak, siyasî çevrelere nüfuz etmek veya basını harekete getirmek hususunda elverişli mevkidedirler.
Büyük işletmelerin küçük istihsal müesseselerine nispetle daha geniş imkân ve vasıtalardan faydalanmaları, ticarî ve sınaî temerküz hareketini doğuran ve kuvvetlendiren bir sebep teşkil etmiştir. Rekabet mücadelesi neticesinde, bir kısım istihsal sahalarında küçük işletmeler ezilmiş ve yerine büyük sermayelere bırakmıştır. Ancak temerküz hareketi, bütün istihsal sahalarında aynı derecede yayılamamıştır. En fazla temerküz, ham madde istihsalinde göze çarpmaktadır. Ham madde istihsalinden mamül istihlâk maddelerine doğru ilerledikçe, temerküz hareketlerinin zayıfladığı müşahede edilmektedir.
Sanayideki temerküz derecesinin üretim kademelerine göre değişmesine âmil olan muhtelif sebepler vardır, ilk istihsal kademelerinin faaliyeti, bilhassa Standard maddeler üzerinde toplandığından, bunların toptan sürüm imkânları daha geniştir, istihlâk maddeleri imal eden müesseselerin satışları ise, müşterilerin zevklerine, âdetlerine, modaya veya değişen ihtiyaçlara bağlı bulunmaktadır. Bu itibarla sınaî temerküz, bilhassa sübjektif tesirlerden azade, geniş sürüm piyasalarında daha fazla başarı sağlamaktadır.
Yatay temerküzün bu faydaları yanında, bir takım mahzurları da vardır. Hiçbir sınaî veya ticarî işletme, hudutsuz genişleme imkânlarına sahip değildir. Her işletmenin bünyesine göre değişen bir optimal, yani en uygun hacim mevcuttur. Eğer işletme bünyesi optimal hacmi tecavüz ederse, faaliyetin idaresinde aksaklıklar belirmesi mukadderdir. İşletme hacmi aşırı büyüme temayüllerine sürüklendiği vakit, israfın arttığı ve kararlarda hata ihtimalinin yükseldiği görülmektedir. Bir müessesenin bünyesine yeni sermayedarlar katıldığı nispette, optimal hadden itibaren bunların randımanında süratli bir düşüş kaydedilmektedir.
Almancası : horizontale Konzentration.
Fransızcası : concentration horizontale.
İngilizcesi : horizontal combination.
(Bk; dikine temerküz, temerküz).